Научная литература
booksshare.net -> Добавить материал -> Археология -> Терещенков А.В. -> "Татарская археология" -> 43

Татарская археология - Терещенков А.В.

Терещенков А.В. Татарская археология — Казань, 1998. — 131 c.
Скачать (прямая ссылка): tatarskayaarheologiya1998.pdf
Предыдущая << 1 .. 37 38 39 40 41 42 < 43 > 44 45 46 47 48 49 .. 57 >> Следующая

Кыскача гына ясалган кузэтулэрдэн ук XIII-XIV гасырларда, Алтын Урда дэверендэге Урта Идел регионы меселман кабер ташларын Ьэм аларныц телен ейрэнугэ багышланган бай эдэбият барлыгы кузгэ ташлана. Нэрсэсе
белэн галимнэр игътибарына шулай лаек булдылар соц элеге регионныц эпиграфик истэлеклэре?
Барыннан да бигрэк, Урта Иделнец XIII-XIV гасырдагы этносэяси тари-хы ечен алар бердэнбер ж,ирле язма чыганаклар хезмэтен утилэр. Аларныц текстларында Урта гасырларда Болгар олысыныц социаль буленеше, теле, тарихы, географиясе, икътисади бэйлэнешлэре, мэгърифэте, сэнгате буенча кыскача мэгълуматлар бар. Бу проблемаларныц барысына да тукталып уту безнец ечен узмаксат итеп куелмады.
Максатыбыз шушы эпитафия теле материалы нигезендэ Урта Иделдэ бар-ган тел вэзгыятенэ бэя бирудэн гыйбарэт.
Х.Фэезхановныц Болгар олысыныц эпитафиялэре теле буенча 1863 елда ясаган ачышыннан соц, XIII-XIV гасырларда яшэгэн “болгар теле — чуваш теленец элгэресе”, дигэн караш Русия Ьэм Европа галимнэре арасында киц
ж,эелде. Ьэм бугенге кендэ дэ нигездэ шул фикер яшэп килэ эле.
Татар тарихчысы Ь.Йосыпов, 1946-1960 елларда татар эпиграфикасы тек-стларын кыр-экспедиция шартларында туплап, аларны тарихи-лингвистик ейрэну нэтиж,эсендэ, XIII-XIV гасыр меселман кабер ташларын Ьэм типоло-гик, Ьэм лингвистик ж,эЬэттэн ике стильгэ булеп карый.
I стиль кабер ташлары барлык материалныц 10% чамасын тэшкил итэ дип гомэн ителэ.
II стильгэ караганннары 90% ка ж,итэ дип санала.4
Ь.Йосыпов I стиль ташлардагы текстларга тел ягыннан тубэндэгечэ якын килэ. Бу теркемгэ тулаем гарэп телендэге, гарэп Ьэм яна болгар телендэге, янэ дэ яца болгар телендэге текстлар керэ дип санала.5 Аныц “яца болгар теле” дигэне татар теленэ туры килэ. II стиль ташларга — иске болгар Ьэм яца болгар тел элементлары белэн язылган текстлар; гарэп Ьэм иске болгар те-лендэ язылган текстлар керэлэр.6 Галимнец иске болгар теле дигэне — чуваш теле элементлары белэн язылган текстларга туры килэ.
Теп нэтиж,э XIII-XIV гасырлардан калган татар телендэге ташларныц теле иске болгар теленец эволюциясе нэтиж,эсендэ барлыкка килгэн дигэн фи-кергэ кайтып кала.
Ь.Йосыповтан соц бу мэсьэлэгэ менэсэбэттэ филолог Ф.Хэкимж,анов яца концепция тэкъдим итте.7 Ул узенец хезмэтендэ XIII-XIV гасырдан калган болгар ташларыныц теле уле эпитафия теле булган дигэн нэтиж,эгэ килэ.8 Аныц фикеренчэ, ташларда Болгар олысында яшэгэн болгарларныц ж,анлы теле чагылмый: “Разговорный язык волжских булгар, по-видимому, не нашли отражения в эпитафиях”.9
Элеге концепция буенча болгар теленец терле диалектларыныц катна-шы белэн шэЬэрдэ (Болгарда) “гомум халык эдэби теле” барлыкка килэ, Ьэм бу телдэ болгар галимнэре, шагыйрьлэре узлэренец эсэрлэрен иж,ат иткэннэр дигэн фикер алга серелэ. Соцыннан бу шэЬэр сейлэше Идел буе терки теленэ тезуче элемент буларак керэ.10 Галим бу хезмэтендэ Идел бу-енда болгар телендэ язылган эпитафия текстлары булуын Ьэм аларныц чуваш теленэ кардэшлеген таный.11 Шулай ук, Ф.Хэкимж,анов узенец хезмэтендэ болгар теленец, терки тел элементлары керэ барып, Идел буе терки-сенэ кушылып китуе хакында яза.
XIII-XIV гасыр меселман кабер ташларындагы текстларныц телен тик-шерудэ татар галимнэре Х.Фэезханов, Ь.Йосыпов Ьэм Ф.Хэкимж,ановлар-
ныц хезмэтлэре теп нигезне тэшкил итэлэр. Бутэн барлык галимнэрнец дэ хезмэтлэре аларныц фэнни казанышларына h-эм ачышларына нигезлэнэ h-эм килэчэктэ башкалар да алар туплаган бай материалга таянып эшлэрлэр.
Элеге галимнэрнец Урта гасыр Идел буе эпиграфика теле турындагы ка-рашларына бугенге кендэ башка яссылыктан килергэ дэ мемкин.
Ь.Йосыпофныц “иске болгар теле”нец эволюциясе нигезендэ “яца болгар теле”, ягъни татар халкы теле килеп чыгуы теориясе филологик аналоги-ялэргэ ия тугел. Югыйсэ, болгар теленэ кардэш булган чуваш теленец усеше татар теленэ якынаю ягына барыр иде. Лэкин алай була алмый. ФХэкимж,а-новныц болгар теленец эпитафия материалы нигезендэ, диалектлардан шэЬэр койнэсына, аныц аркылы Идел буе теркисенэ, ягъни татар теленэ усеп ж,иту фикере башкача чишелешне сорый торган мэсьэлэ кебек куренэ. Бу чише-лешне без яцача куз алдында тотабыз.
Мэсьэлэне чишу ечен С.Малов, Ь.Йосыпов, ФХэкимж,анов, ЭБулатов, Ж,.Мехэммэтшин хезмэтлэрендэге текстларны ж,элеп иттек.12
Элеге куелган мэсьэлэнец чишелеше Урта Иделдэ XIII-XIV гасырларда булып узган этник процессныц барышын ачыклау ечен меЬим. Аерым ал-ганда, бугенге Идел-Урал буе татарларыныц этник тарихында болгар ком-понентыныц тоткан урынын билгелэу h-эм меселман болгар тарихи-мэдэни мирасыныц варисларын ачыклау талэп ителэ.
XIII-XIV гасыр Урта Идел буе меселман эпитафиясен ейрэнуче галимнэр-нец хисаплавына караганда, аерым кисэклэре генэ калган кабер ташларын да санасац барлыгы 400 дэн артык истэлек мэгълум.13 Xезмэтлэре искэ алынган галимнэрнец басмаларыннан бу мэкалэдэ 161 эпитафия тексты файдаланылды.
Мэгълум булганча, Татарстандагы татар халкыныц этник тарихында ре-гионныц еч тебэгенец узенчэлеклэре бар. Болар:
I. Кама аръягы, эувэлге Болгар дэулэтенец h-эм 1243 елдан соц Болгар олысыныц узэк ж,ирлэре. Уц як Иделнец Тэтештэн тубэн ягы h-эм Кама артыныц Уфага, кеньякта Самарага кадэр булган ж,ирлэре керэ.
Предыдущая << 1 .. 37 38 39 40 41 42 < 43 > 44 45 46 47 48 49 .. 57 >> Следующая

Реклама

c1c0fc952cf0704ad12d6af2ad3bf47e03017fed

Есть, чем поделиться? Отправьте
материал
нам
Авторские права © 2009 BooksShare.
Все права защищены.
Rambler's Top100

c1c0fc952cf0704ad12d6af2ad3bf47e03017fed